Constant balanceren: het hoe van veranderen

Het is duidelijk dát er veranderd moet worden op je school, en ook wát er anders kan. Maar dan: hoe zet je zo'n proces nou concreet in gang? "In het geval van onderwijs en ICT is het antwoord beslist niet eenvoudig", zegt organisatiedeskundige Marco de Witte. "Om maar een voorbeeld te noemen: verander je schoolbreed, of voor het hele bestuur? Zodra een leraar de deur van de klas achter zich sluit, is-ie weer alleen. Op een soort eiland met z’n eigen klas."

De 'hoe-vraag' van veranderen brengt bij Marco de Witte wat ironie aan het licht: “Sowieso is veranderen in 'professionele organisaties' als scholen of ziekenhuizen niet makkelijk. Waarom? Omdat er professionals werken. Die zijn opgeleid om zelfstandig beslissingen te kunnen nemen en de regie te nemen over hun eigen werk. Maar één ding kunnen professionals niet zo goed: leren met en van elkaar. Heel gek, maar als het gaat om innovatie- en verandervermogen, dan zijn scholen over het algemeen geen 'lerende organisaties'. Ze leren aan leerlingen, maar hebben niet goed geleerd om zelf en samen te leren.”

Rechtsom veranderen

Veranderen doe je het beste in stapjes. De veranderexpert noemt dit ‘rechtsom veranderen’, of continuous change. Dit is een vorm van veranderen waarbij je gaandeweg ontdekt wat je (nog meer) wilt veranderen, voor en met wie, en met welk doel. “Dat is een heel duurzame veranderstrategie”, zegt De Witte, “omdat er dan tijdens het proces betrokkenheid ontstaat en het draagvlak groeit. Je bent dan echt de cultuur van een organisatie aan het veranderen.”

“Voor rechtsom veranderen zeg ik: ga experimenteren en richt er plekken voor in. Bijvoorbeeld een ontwikkellab. Of plan een moment op de dag in. Er is niet één systeem dat alles verandert. Maar ga niet veranderen om het veranderen. Het moet altijd passen binnen de onderwijsvisie en het onderwijsconcept, dus ga daar vanuit experimenteren. En een verandering die je helpt te ontdekken wat past binnen je visie en hoe je verder kunt, is sowieso zinvol. Ook als het niet direct oplevert wat je ervan verwacht.”

Linksom veranderen kan natuurlijk ook

Het blijft zoeken naar een balans bij de 'hoe-vraag'. Hoeveel betrokkenheid en steun zijn nodig? Ga je de leraren ergens juist wel, of juist niet bij betrekken — bijvoorbeeld bij de keuze voor een bepaald systeem? “Dat is een dilemma”, erkent De Witte, “want er is draagvlak nodig, maar je wilt ook de vaart erin houden. Daarom is tegelijkertijd ‘linksom veranderen’ juist erg fijn voor de hele school.”

Linksom veranderen, ofwel planned change, komt neer op standaardiseren, vult de veranderexpert aan: “Dat doe je door processen te stroomlijnen. Je kijkt hoe de dingen verlopen en wat er moet veranderen om het effectiever te laten functioneren. Dit is rationeel beredeneerd. Je doet dat volgens een vooraf vastgelegd doel en veranderplan waarin alles is uitgedacht. Van begin tot eind. Van eerste stap tot afronding. Het lijkt veilig omdat alles overdacht is, maar het kan ook rigide werken. Houd je wel rekening met veranderende omstandigheden? Of met het lerend vermogen van mensen?”

Niets zo overtuigend als succes

Een andere belangrijke vraag: hoe krijg je de sceptische mensen in je team mee? En hoe ga je om met weerstand? “Begin met de mensen die graag willen meedoen”, zegt De Witte. “Enthousiastelingen steken elkaar aan. En uiteindelijk ook anderen. Besteed daarom niet al te veel aandacht aan de mensen die niet willen. Dat kost juist energie. Bovendien weten we dat de focus op de leerling erg belangrijk is: als die er baat bij heeft, is de leraar bereid nieuwe mogelijkheden te onderzoeken.”

Wat ook goed werkt, is om enthousiastelingen ook een belangrijke rol te geven in het veranderproces. “Laat hen aan het woord over hun ervaringen. Dat is veel overtuigender dan zelf op het podium te gaan staan. Zij zijn je beste ambassadeurs. Ga als schoolbestuur dus vooral niet jezelf op de borst kloppen.”

En dan, hoe ga je daarna verder? “Kijk gewoon wat er gebeurt. De neutralen haken dan vaak vanzelf aan en dat brengt een grotere beweging op gang. En voor mensen die het echt niet willen, heb je later in het proces aandacht. Met hen kun je in gesprek gaan en het wel of niet tolereren. Ga in ieder geval niet gelijk beginnen met tegenstand verwerpen, want dat werkt niet”, benadrukt de veranderkundige. Aan de slag met de enthousiastelingen dus: “Want niks is zo overtuigend als succes.”