Kleinschalig innoveren bij OOG: Een doorgaande leerlijn digitale geletterdheid
Als eerste onderwijsorganisatie in Nederland startte Openbaar Onderwijs Groningen (OOG) in 2016 met de ontwikkeling van een doorgaande leerlijn digitale geletterdheid. Van groep 1 van de basisschool tot en met examenklassen in het voortgezet onderwijs. Niet als apart vak, maar als vaardigheid die volop geïntegreerd wordt in andere vakken. Vanuit beredeneerde keuzes en een onderwijskundige visie. Ruim twee jaar later zijn de scholen van Openbaar Onderwijs Groningen de beginfase voorbij: er zijn flinke stappen gezet en het enthousiasme is duidelijk voelbaar. Niet alleen bij medewerkers, maar ook bij leerlingen.
Openbaar Onderwijs Groningen verzorgt onderwijs voor ruim 17.000 leerlingen in de stad Groningen, Haren en Tynaarlo. Openbaar Onderwijs Groningen heeft negentien openbare basisscholen, vijf scholen voor voortgezet onderwijs en vier scholen voor speciaal onderwijs. De organisatie is betrokken bij de ontwikkeling van drie doorgaande leerlijnen uit het nieuwe curriculum: Cultuuronderwijs, Engels en Digitale geletterdheid.
Met een blik vooruit besloot Openbaar Onderwijs Groningen zelf te starten met het ontwikkelen van een doorgaande leerlijn digitale geletterdheid. Voorzitter college van bestuur Theo Douma: "Bij de ontwikkeling van de leerlijn digitale geletterdheid is de theoretische basis van SLO en Kennisnet ons uitgangspunt. We zien digitale geletterdheid dus als een vaardigheid die uit vier componenten bestaat: ICT-basisvaardigheden, informatievaardigheden, mediawijsheid en computational thinking. Deze vaardigheden vormen de basis voor onze leerlijn. Het is aan de scholen zelf om te bepalen op welke manier ze deze componenten in de lessen aanbieden."
Op dit moment zijn veel leerlingen in Nederland nog niet digitaal vaardig genoeg, terwijl de verwachting is dat de uitdagingen voor digitale geletterdheid in de toekomst alleen maar groter worden. Dat is de reden dat digitale geletterdheid als leergebied is opgenomen in het nieuwe curriculum. Lees meer over het nieuwe curriculum en digitale geletterdheid.
Aan de slag met scrum
Bij het ontwikkelen van de leerlijn digitale geletterdheid gebruikt Openbaar Onderwijs Groningen de scrum-methodiek. Douma: “Met elkaar gaan we een continue cyclus van bouwen, evalueren en aanpassen aan. We willen de scholen binnen onze stichting daarbij geen rigide model opleggen, maar juist een duidelijk kader waar zij - afhankelijk van hun eigen visie en mogelijkheden - invulling aan kunnen geven. Het hoeft niet meteen perfect te zijn. Samen doen we ervaring op en scherpen we de leerlijn aan, zodat we over twee jaar echt een solide basis hebben.”
In het schooljaar 2016-2017 zijn op acht scholen van Openbaar Onderwijs Groningen verschillende pilots gestart met lessen in digitale geletterdheid. Inmiddels doen alle scholen mee.
Professionaliseren door te doen
OBS Meander in Groningen is een van de basisscholen waar volop gewerkt wordt aan en met de leerlijn digitale geletterdheid. Wieke Zondervan, bovenschools directeur: “We zijn een relatief jonge school en hadden veel behoefte aan de leerlijn, want alles op het gebied van ICT waar we mee bezig waren, moest nog een plek krijgen in de lessen. We zijn vorig schooljaar vooral gaan experimenteren met digitale materialen, om er zo achter te komen wat echt past bij onze school. Want hoewel de visie en kaders voor digitale geletterdheid overkoepelend zijn vastgelegd en we de doorgaande leerlijn willen borgen, willen we wel iets ontwikkelen wat ook onze eigen visie versterkt.”
Draagvlak
“Ik ben gaan kijken hoe we de digitale materialen die we op onze school al gebruiken, kunnen koppelen aan de leerlijnen. Dat heeft veel inzicht gegeven en ook gerustgesteld. We ontdekten dat ons team al veel goed doet”, vertelt Marlou Hospes, deelprojectleider op OBS Meander. Marlou is niet als enige bezig met de leerlijn: ook haar collega’s op OBS Meander zijn volop betrokken. “Als groepsleerkracht vervullen we hier ook de rol van vakspecialist. Als vakspecialist geef je het vak aan verschillende groepen, werk je nauw samen en ben je betrokken bij de ontwikkeling en implementatie van de leerlijn. We hebben een aantal momenten gepland dat de specialisten bij elkaar komen voor overleg. Als deelprojectleider ben ik aanjager en in de onder, midden- en bovenbouw werken coördinatoren die ook de verantwoordelijkheid hebben om stappen te zetten in de leerlijn digitale geletterdheid. Zo ontstaat een breder draagvlak.”
Projectmatig aan de slag
De meeste scholen van Openbaar Onderwijs Groningen werken met perioden van tien weken. Per periode staat een thema centraal dat zich richt op één van de vier basisvaardigheden van digitale geletterdheid. Daarnaast heeft OBS Meander twee keer per jaar een vakoverstijgend project, in de vorm van een verhalend ontwerp. Deze projecten duren drie tot vijf weken. Vaardigheden van digitale geletterdheid komen hierin op een natuurlijke manier aan de orde.
Nynke Weidema, locatieleider van Meander: “Een voorbeeld van zo’n digitale vaardigheid is het maken van een kunstcatalogus. Leerlingen maken bijvoorbeeld een foto van een maquette, van hun eigen gemaakte kunstwerk, en plaatsen deze in de digitale omgeving van de wijk. Vervolgens schrijven zij hier een stuk tekst bij; één van de digitale vaardigheden. Het is een prachtige manier om leerstof betekenisvol te maken en op een natuurlijke manier alle 21e eeuwse vaardigheden bij leerlingen te laten ontwikkelen.”
Het ontwikkelen van de leerlijn digitale geletterdheid vraagt om deskundigheidsbevordering. Daar is bij Openbaar Onderwijs Groningen veel aandacht voor, vertelt Wieke: “Bovenschools is er een budget voor scholing. Ook krijgen medewerkers tijd voor ontwikkeluren die betaald worden door Openbaar Onderwijs Groningen. Ook op school- en leerkrachtniveau heb ik hier een budget voor. Leraren kunnen terecht bij de Openbaar Onderwijs Groningen-Academie waar een breed aanbod is aan scholing op het gebied van ICT-vaardigheden en digitale geletterdheid. Kortom: zowel het college van bestuur als schoolleiders willen investeren in deze ontwikkeling, in tijd en geld. ”
“We krijgen van Wieke echt de mogelijkheid om ons te ontwikkelen en er is veel mogelijk”, vult Marlou aan. “Haar vertrouwen en de verantwoordelijkheid die we krijgen, spelen een grote rol in de resultaten die we boeken.”
Ontwikkeling van de leerlijn
De leerlijn digitale geletterdheid is op bovenschools niveau opgezet door projectleiders. De bovenschoolse projectgroep bepaalt de kaders, maakt de vertaalslag van leerdoelen naar de leerlijn, bespreekt de ontwikkelingen en stelt bij. De schakel met de scholen zijn de deelprojectleiders. De ervaringen van de deelprojectleiders, coördinatoren, leerkrachten en leerlingen worden via de deelprojectleiders weer gedeeld met de bovenschoolse projectleiders.
Lees het blogartikel van Theo Bouma over de ontwikkeling van de leerlijn digitale geletterdheid en de resultaten
De ervaring van...
Wieke Zondervan, bovenschools directeur van OBS Meander
Weer iets erbij?
“Toen we net startten met de leerlijn, werd er gezegd dat elke leerkracht vier uur per week aan digitale geletterdheid moest besteden. Vanzelfsprekend was de eerste reactie: “Waar haal ik die tijd vandaan?” Om leerkrachten te motiveren en deze angst weg te nemen, hebben we stagiaires van de pabo erbij betrokken. Zij hebben onze leerkrachten geholpen bij het gebruiken van digitale leermiddelen. Inmiddels zijn veel mensen enthousiast, mede door de projecten en de volledige integratie van het thema in ons onderwijs. Leerkrachten zien het inmiddels niet meer als iets extra’s, maar als iets wat ze kunnen integreren.”
Visie centraal
“Bij het ontwikkelen van de leerlijn digitale geletterdheid staat onze onderwijskundige visie centraal. Onderdelen daarvan zijn het betekenisvol en actief aanbieden van leerstof, leren in betekenisvolle contexten voor het vergroten van de motivatie en betrokkenheid van de leerling, uitdagend onderwijs en een rijke leeromgeving. ICT is daar een onderdeel van. We praten veel over de ontwikkeling van de leerlijn met elkaar, tijdens intervisie en studiedagen bijvoorbeeld. En ook de inrichting binnen de organisatie werkt voor ons heel goed - met een stichtingsbrede projectleider, deelprojectleiders op de scholen, en coördinatoren binnen de onder-, midden- en bovenbouw.”
Vertrouwen en ontwikkelruimte geven
“Naast de taak als groepsleerkracht worden onze medewerkers in de gelegenheid gesteld om zich te specialiseren in een vakgebied. Deze vakspecialisten geven het vak aan verschillende groepen, werken nauw samen en zijn betrokken bij de ontwikkeling en implementatie van de leerlijn digitale geletterdheid. Ik vind het belangrijk om vertrouwen en verantwoordelijkheid te geven, en ruimte om jezelf te ontwikkelen. Dat wordt vanuit Openbaar Onderwijs Groningen ook heel erg gestimuleerd. En als ik kansen zie, staat de deur van Theo Douma open. Kortom: we vernieuwen door de hele organisatie heen.”
En als ik kansen zie, staat de deur van Theo Douma open.
Wieke Zondervan, bovenschools directeur
De ervaring van...
Nynke Weidema, locatieleider van Meander, ICT-coördinator en leerkracht bewegingsonderwijs
Beredeneerd aanbod
“Het bieden van een beredeneerd aanbod vinden we heel erg belangrijk. Oftewel: een thematisch onderwijsaanbod van betekenisvolle, samenhangende activiteiten, op basis van vooraf gestelde leer – en ontwikkelingsdoelen. ICT is hierin ondersteunend, maar geen vervanging van het onderwijs. Toen we van start gingen met de leerlijn zijn we op andere scholen gaan kijken. We zagen soms dat kinderen tijdens het rekenen op een iPad antwoorden gingen gokken, net zo lang tot het goed was. We zien oefensoftware zeker als nuttig, maar rekenen doen we hier nog ‘gewoon’ op papier, ook omdat het maken van aantekeningen meerwaarde blijkt te hebben voor het leerproces. We kiezen dus bewust waar we software wel en niet voor inzetten.”
Aan de slag blijven
“Nu we als team en school zo’n ontwikkeling doorgemaakt hebben, zien we beter wat elke leerling nodig heeft. Ons aanbod moet betekenisvol zijn voor kinderen en ze moeten er een actieve rol in kunnen spelen. Met het team en binnen de onder-, midden- en bovenbouw spreken we daar vaak over. Kinderen vinden het erg leuk om bezig te zijn met digitale geletterdheid, maar als we bijvoorbeeld kijken naar ICT-basisvaardigheden en mediawijsheid dan blijkt er nog best veel te winnen. Als je een computer kunt opstarten, betekent dat nog niet dat je weet hoe je leestekens moet gebruiken. En kinderen zijn zich niet altijd bewust van wat de impact is van sociale media, om maar wat voorbeelden te noemen.”
Doorgaande leerlijn
“Het college van bestuur heeft heel bewust gekozen voor het ontwikkelen van de leerlijn in de hele organisatie, dus zowel in het primair, speciaal als voortgezet onderwijs. Er zijn afspraken gemaakt over wat we in de scholen doen en wat er in de leerjaren aan bod moet komen. Daardoor is de overgang van onze basisschool naar het voortgezet onderwijs minder groot.”
Gericht keuzes maken
“Bij alles wat we doen, werken we vanuit onze onderwijsvisie. Wat betekent deze voor leerkrachten, voor de omgeving, voor kinderen en voor de keuzes die we maken? De kwaliteitscoördinator van de school en Marlou kijken bijvoorbeeld samen wat er nodig is, en hoe dingen aan elkaar gekoppeld kunnen worden. En hoe we ieders talent en kracht daar zo goed mogelijk voor kunnen inzetten. We doen het echt samen.”
Als je een computer kunt opstarten, betekent dat nog niet dat je weet hoe je leestekens moet gebruiken.
Nynke Weidema, locatieleider, ICT-coördinator en leerkracht
De ervaring van...
Marlou Hospes, leerkracht groep 8 en deelprojectleider leerlijn digitale geletterdheid
Delen en inspireren
“Hoewel er per school vaak één deelprojectleider is, sta je er niet alleen voor. Geregeld zijn er bijeenkomsten voor alle deelprojectleiders om kennis met elkaar te delen. Het luisteren naar elkaars successen én de minder goed uitgepakte lessen, werken inspirerend. In het platform Microsoft Teams delen we vervolgens linkjes, artikelen of andere ideeën. Zo kunnen we stichtingsbreed van elkaar leren, maar ook onze eigen documenten en voortgang borgen.”
Nieuwe ideeën
“Op OBS Meander krijgen we veel ruimte voor ontwikkeling en hieruit ontstaan mooie initiatieven. Zo hebben wij binnen onze school het Lab2Create ontwikkeld. In deze ruimte worden kinderen uitgedaagd tot onderzoeken, ontwerpen en creëren. Als deelprojectleider heb ik gekeken hoe hier digitale vaardigheden als hulpmiddel ingezet kon worden. Naast de projecten die ik draai in het Lab2Create ben ik begonnen met het uitwerken van nieuwe ideeën om deze ruimte optimaal te kunnen gebruiken. Ik wil graag een flexibele escape room ontwerpen door middel van augmented reality. Wie weet op langere termijn wel ter vervanging van toetsen zoals die van geschiedenis of aardrijkskunde. Wanneer ik zo’n idee vervolgens verder heb uitgedacht, ga ik ermee naar Wieke. Staat zij er ook achter, dan pakt ze het op met het college van bestuur. Op schoolniveau kunnen we best veel, maar je hebt ook een bestuur nodig dat ontwikkelingen stimuleert en faciliteert in tijd en geld. Dat is bij ons gelukkig goed geregeld.”
Ruimte om te proberen
“De leerlijn digitale geletterdheid wordt niet ontwikkeld volgens een vastomlijnd plan. Sterker nog, naast de opgestelde doelen blijft er zoveel vrijheid over om digitale geletterdheid vorm te geven, dat wij ons wel even afvroegen: waar beginnen we?
Uiteindelijk ontdek je pas wat werkt zodra je begint, dus zo begonnen we met een lessenserie over Mbots in één klas. Langzamerhand zijn we gaan uitbreiden naar meerdere klassen. Al werkende komen er dingen bij of gaan er zaken weg. Natuurlijk zijn we niet er nog niet, maar eigenlijk is het onderwijs ook nooit af.”
Ik wil graag een flexibele escape room ontwerpen door middel van augmented reality.
Marlou Hospes, leerkracht en deelprojectleider
De ervaring van...
Tessa en Jada, leerlingen van groep 8 van Meander
Jada: “Sinds twee maanden ben ik lid van het computerteam. We lossen problemen op en ruimen ook elke dag de materialen op. Ik heb hier zelf voor gekozen, omdat ik nog niet veel van computers en laptops af weet. Maar ik kan er wel voor zorgen dat alles netjes blijft. En ik voel me verantwoordelijk dat er goed met de spullen om wordt gegaan, want ze zijn duur. Als het nodig is, bijvoorbeeld als ik zie dat iemand onvoorzichtig is, dan zeg ik er iets van.”
Tessa: “Ik vind het heel leuk om met programma’s en computers te werken. Zo heb ik bijvoorbeeld ‘Ontwerp je eigen huis’ gedaan, omdat ik later architect wil worden. Daarvoor heb ik met het programma Sketch-up gewerkt, waarin je kunt ontwerpen hoe je huis er uit kan zien. En voor het nieuwe schoolplein heb ik in Sketch-up een nieuw schoolplein gemaakt. De projecten in het Lab2Create vind ik het leukste. Dan kun je echt onderzoeken en ontwerpen.”
Jada: “Toen ik in groep 3 zat, werkten we nog niet met laptops. Nu gelukkig wel. Vooral de projecten zijn leuk.”
Tessa: “Ik ga ook altijd heel vrolijk naar school als we aan een project werken. Je leert dan andere dingen. We mogen hier alles gebruiken van de juf. Als we het maar netjes opruimen.”
Ik ga ook altijd heel vrolijk naar school als we aan een project werken.
Tessa, leerling groep 8
