Na een WhatsApp-incident, ging basisschool Widar in Delft op zoek naar een betere omgang met digitale geletterdheid voor haar basisonderwijs. In 2016 diende het bestuur van de Samenwerkende Vrijescholen Zuid-Holland (SVZH) een versnellingsvraag in en ging met ondersteuning van Kennisnet en de PO-Raad op onderzoek uit. De vraag luidde: "Hoe ontwikkel je een leerlijn digitale geletterdheid op basis van je pedagogische visie?". Het resultaat is een leerlijn digitale geletterdheid met een pedagogische insteek, gebaseerd op de vrijescholen-onderwijsvisie, en een stappenplan om zelf een leerlijn te ontwikkelen.

Leerlijn digitale geletterdheid op vrijescholen

Hoe ga je als vrijeschool om met ICT en digitale geletterdheid in het basisonderwijs? De leerlijn digitale geletterdheid helpt je op weg via vijf domeinen:

• leren met ICT
• creatief zijn met ICT
• de baas zijn over ICT
• sociaal zijn met ICT
• vaardig zijn met ICT

Deze domeinen zijn uitgewerkt met leerdoelen die aansluiten bij die van het Nationaal Expertisecentrum Leerplanontwikkeling (SLO). De leerlijn wordt aangevuld met lesideeën voor leraren die met digitale geletterdheid aan de slag willen. Een belangrijk uitgangspunt bij de leerlijn is de onderwijsvisie van vrijescholen. Hierbij wordt ICT vooral als middel gezien en niet als doel. Dat betekent dat er bij veel leerdoelen eerst aandacht is voor de principes achter de digitale apparaten, alvorens die te gebruiken. De leerlijn is dan ook niet gebaseerd op wat er technologisch mogelijk is, maar neemt juist de pedagogiek als uitgangspunt. 

Stappenplan voor het ontwikkelen van een leerlijn digitale geletterdheid 

Tijdens de versnellingsvraag deed basisschool Widar veel inzichten op over hoe je precies een leerlijn digitale geletterdheid kunt ontwikkelen en waar je daarbij op moet letten. Op basis daarvan is er een stappenplan voor iedere school die hier ook mee aan de slag wil. In vijf stappen ben je goed op weg:

• bepaal als schoolteam je visie
• stel een kernteam digitale geletterdheid samen
• zet een klankbordgroep met betrokkenen op
• werk de leerlijn analoog aan de ontwikkeling van leerlingen uit
• haal feedback op in werksessies

Antroposofische pedagogen staan bekend om hun kritische houding over technologie. En ouders sturen hun kinderen naar een vrijeschool met de gedachte dat ze daar minder overspoeld worden door devices en media dan elders. Waarom en hoe past technologie dan toch goed bij vrijescholen?

Vrijescholen zijn meestal terughoudend met technologie en dat heeft zijn oorsprong in het gedachtengoed van Rudolf Steiner, de grondlegger van de antroposofie. Volgens hem wordt de mens steeds materialistischer en raakt via technologie de connectie met zijn eigen geest en de natuur steeds meer kwijt. 

Hoewel hij al bijna honderd jaar geleden overleed, lijkt hij tegenwoordig geen ongelijk te hebben. Fysiek hebben we steeds meer last van overgewicht en rug- en nekklachten door het zittende leven, verstoorde slaap door het blauwe licht van beeldschermen en kinderen spelen minder buiten vanwege de spelcomputers. Volgens de antroposofie kan technologie een negatieve invloed hebben op ‘de ziel’ en ‘het ik’, door onder meer verslaving, vereenzaming en apathie.

Spirituele lafheid

Toch bedoelde Steiner daarmee niet dat we opgroeiende kinderen volledig moeten afschermen van technologie, integendeel: “Ten eerste leren we als mensheid heel veel over onszelf door zo op intellect en ‘computer-denken’ gericht te zijn,” stelt Freek Zwanenberg in zijn publicatie Vrijeschoolse Mediapedagogiek. Hij is expert mediaopvoeding en mediawijsheid bij Bureau Jeugd en Media en zelf ook oud-vrijeschoolleerling. 

“Ten tweede was het volgens Steiner precies de bedoeling van deze tijd om onszelf juist in contact met al deze moderne invloeden geestelijk weerbaar en krachtig te maken.” Steiner noemt het in een lezing uit 1914 zelfs ‘spirituele lafheid’ om je als mens geheel af te snijden van het moderne bestaan, inclusief technologie.  

Overgeleverd aan technologie

Ook Nadia Demaret, schoolleider van basisschool Widar in Delft, waarschuwt voor teveel weerstand tegen technologie in een interview met Kennisnet: “Je gaat technologie beter begrijpen, als je het niet alleen passief gebruikt maar ook actief creëert.” Volgens haar blijft het anders vooral bij consumeren van technologie en andersom ook, dat technologie de leerling ‘consumeert’. De vrijeschool probeert zich altijd te verhouden tot maatschappelijke ontwikkelingen en daar hoort technologie gewoon bij volgens Demaret.

Door digitale media buiten de school te houden, kun je de schadelijke invloed ervan verminderen. Alleen zullen leerlingen buiten de school toch wel gebruik maken van media, stelt Zwanenberg. En dan zullen ze zonder begeleiding van school dit minder goed leren inzetten en er meer aan overgeleverd zijn. Nee, voor Steiner zou een vrijeschool juist bij uitstek de plek zijn waar kinderen verantwoord en constructief leren omgaan met technologie.

Leren over technologie in een veilige omgeving

Zwanenberg definieert de vrijeschoolse mediapedagogiek hierbij als volgt: “Leren de media en technologie bewust in te zetten als gereedschap en instrumenten voor eigen ontwikkeling en welzijn, en dat van anderen.”
 
En hoe je dat leert is volgens Demaret vooral samen: “Door hier met elkaar over te praten en door het vooral zelf te doen, door fouten te mogen maken en daar - in een veilige omgeving - van te leren.” Daarbij ziet zij devices vooral als een middel en niet als een doel op zich. En soms zijn apparaten niet eens nodig om iets over technologie te leren. “Liever laten we de kinderen eerst de principes erachter ontdekken.” 

Hoewel op veel scholen steeds meer analoge werkwijzen volledig vervangen worden door digitale, zoals het krijtbord door het digibord, is dat volgens Demaret ook weer niet de bedoeling. “Beide hebben hun eigen kwaliteiten. Zo kun je met een krijtbord leerlingen laten ontdekken dat bij het maken van een bordtekening niet alles in één keer perfect kan zijn. Gaat het bij de leraar een keer mis en er moet worden geveegd, dan ervaren leerlingen dat proces. Dat is belangrijker dan het eindresultaat.” Volgens haar is de oplossing vooral balans hiertussen zoeken en je daarbij altijd op pedagogische principes te baseren. 

Hoe ga je als vrijeschool om met technologie en digitale geletterdheid? En hoe ontwikkel je een leerlijn vanuit het antroposofisch gedachtegoed? De Samenwerkende Vrijescholen Zuid-Holland dienden in 2016 een versnellingsvraag in over de ontwikkeling van een leerlijn digitale geletterdheid die past bij de onderwijsvisie van vrijescholen. 

Kick-off versnellingsvraag

In het voorjaar van 2017 is er een kernteam samengesteld van leraren met daaromheen groepen van betrokkenen, onder meer: bestuurder, schoolleider, ICT-coördinator, inhoudelijke experts en ouders. Het kernteam heeft een startdocument gemaakt voor de leerling gebaseerd op de onderwijsvisie van basisschool Widar. 

De einddoelen voor de leerlijn zijn getoetst aan die van het Nationaal Expertisecentrum Leerplanontwikkeling (SLO). En er is rekening gehouden met de verwachtingen van leerlingen op ICT-gebied bij de overstap van het primair- naar het voortgezet onderwijs.

Tussendoelen en ontwikkelingsfasen

Welke doelen moeten leerlingen wanneer behalen? Om de leerlijn goed in te delen, zijn er in de zomer van 2017 als eerste vijf domeinen onderscheiden: leren met ICT, creatief zijn met ICT, de baas zijn over ICT, sociaal zijn met ICT en vaardig zijn met ICT. Deze domeinen zijn een voor een uitgewerkt. Daarbij is een koppeling gemaakt van de tussendoelen met de ontwikkelingsfasen van leerlingen naar leerjaren. De leerlijn wordt zo gelijk aan de ontwikkeling van leerlingen uitgewerkt. 

Feedbacksessies en verdere ontwikkeling

Om de leerlijn succesvol in te voeren, is er een breed draagvlak nodig vanuit alle betrokken. Daarom is er naast het ontwikkelteam van projectleider (IB-er) en leraren, een klankbordgroep van ouders, een stuurgroep met de bestuurder en schoolleider en een expertgroep met inhoudelijke experts zoals adviseurs van Kennisnet en SLO. Met de expertgroep waren er in het najaar van 2017 en voorjaar van 2018 verschillende feedbacksessies waarin onder meer de doelen en ontwikkelingsfases besproken zijn. Ook is er meer bekendheid aan het project gegeven via een artikel over het proces en een presentatie bij de lancering van het Handboek Digitale Geletterdheid waar dit project in opgenomen is. 

Aanscherping domeinen via feedback

Als laatste zijn de vijf domeinen volledig uitgewerkt met concrete lesideeën voor de leraren. Het uitwerken van de leerlijn en ophalen van de feedback hiervoor, was een interactief proces. De leerlijn is  door nieuwe inzichten steeds opnieuw aangescherpt zodat deze beter aansluit bij de school. 

Delen van de leerlijn digitale geletterdheid

Om de nieuwe leerlijn met de hele sector te delen is deze online op Wikiwijs beschikbaar gesteld met de bijbehorende leerdoelen en lesideeën. De leerlijn wordt gepresenteerd op de Nationale Onderwijs Tentoonstelling (NOT) in het voorjaar van 2019. 

De toekomst: implementatie en samenwerking

Basisschool Widar implementeert en test de gehele leerlijn inmiddels in de praktijk. Daarnaast zoeken ze de komende tijd de samenwerking met vrijescholen in het voortgezet onderwijs om te werken aan een doorlopende leerlijn digitale geletterdheid.