In het NT2-onderwijs is verouderd (veelal papieren) lesmateriaal geen uitzondering. Er zijn maar weinig (digitale) leermiddelen op de markt voor nieuwkomers en daarom maken leraren noodgedwongen zelf materiaal. Op zoek naar betere differentiatie bij digitaal taalonderwijs voor deze doelgroep diende Primo Schiedam de versnellingsvraag "Welk leermateriaal is geschikt voor nieuwkomers en kan differentiatie mogelijk maken?" in.

Het resultaat? Een duidelijk beeld van waar het NT2-lesmateriaal precies aan moet voldoen en een KiesWijzer NT2 voor leraren.

Onderzoek: De beschikbare leermiddelen voor het NT2-onderwijs voldoen niet

Het CLU-Leermiddelen Adviescentrum deed onderzoek naar waar (digitaal) lesmateriaal voor nieuwkomers precies aan moet voldoen. Aan de hand hiervan stelden de onderzoekers een lijst van criteria op, waarmee de vijftien meestgebruikte NT2-leermiddelen werden getoetst. En wat bleek? De meeste leermiddelen zijn niet geschikt, want: 

• Er wordt weinig rekening gehouden met specifieke kenmerken van de doelgroep zoals meertaligheid en de rol van de moedertaal
• Er is te weinig aandacht voor de zogeheten ‘scaffolding’-aanpak, waarbij de taalontwikkeling eerst in zogenaamde steigers wordt gezet, waarna deze gaandeweg weer worden afgebroken
• Er is te weinig aandacht voor didactische principes zoals de overgang van dagelijks algemeen taalgebruik (CAT) naar cognitieve academische taalvaardigheid (DAT) 
• Het ontbreekt aan leerlijnen specifiek voor nieuwkomers, LOWAN is hiermee bezig
• Er is vrijwel geen kwalitatief en eenvoudig in te zetten digitaal leermateriaal voor nieuwkomers

De KiesWijzer (digitaal) leermateriaal NT2

Als er maar zo weinig geschikt leermateriaal is, hoe kom je dan als leraar toch tot een goede keuze? Hiervoor is de KiesWijzer (digitaal) leermateriaal NT2 ontwikkeld. De KiesWijzer is gebaseerd op de criteria uit het CLU-onderzoek en onderverdeeld in: algemeen, didactiek, leerstof en presentatie. Met het instrument kun je als leraar aangeven hoeveel belang je hecht aan elk van deze elementen en ontstaat er zo een overzichtelijk beeld van waar potentieel leermateriaal aan moet voldoen. Dit helpt bij de selectie van het materiaal maar ook in gesprekken met marktpartijen. 

Beeldplaat: op weg naar goed leermateriaal voor nieuwkomers 

Voor wie meer inzicht wil in hoe deze versnellingsvraag zich ontwikkeld heeft en wat de stappen en uitdagingen daarbij precies waren, is er de beeldplaat: op weg naar goed leermateriaal voor nieuwkomers*. In deze visuele weergave zie je duidelijk de uitgangspunten, de doelstelling, de stappen, resultaten, betrokkenen en welke open eindjes er nog zijn. 

*Tip! Werkt de interactieve beeldplaat niet goed in je internetbrowser? Sla hem dan op en open de plaat in Adobe Reader. 

Wikiwijs-pagina voor NT2-onderwijs in ontwikkeling

Veel leraren in het nieuwkomersonderwijs ontwikkelen ook zelf lesmateriaal, daarom liggen er veel kansen in het samen delen en beter beschikbaar maken van open leermateriaal via Wikiwijs. Op basis van de criteria uit het CLU-onderzoek gaat een werkgroep daarom aan de slag om open leermateriaal beter beschikbaar te maken en het bestaande aanbod hierop te beoordelen via een nieuw keurmerk. Zo ontstaat er een breder beschikbaar aanbod aan geschikt kwalitatief NT2-materiaal als aanvulling op bestaande methodes. 

NT2-leraren geven les aan leerlingen van verschillende leeftijden, niveaus en afkomst - met een heel diverse onderwijsachtergrond. “Typerend voor het nieuwkomersonderwijs is dat differentiatie geen keuze is, maar noodzaak”, stelt Boudien Bakker van het LOWAN - een organisatie die onderwijs aan nieuwkomers ondersteunt.

Welke factoren spelen mee in nieuwkomersonderwijs? Waar moet je rekening mee houden bij de keuze voor (digitale) leermiddelen om te differentiëren in deze doelgroep?  Uit onderzoek van het CLU-leermiddelen Adviescentrum voor deze versnellingsvraag komen vier domeinen naar voren die belangrijk zijn bij de keuze voor een leermiddel: algemeen, didactiek, leerstof en presentatie.

De volgende algemene factoren spelen mee bij het nieuwkomersonderwijs en zijn daarom belangrijk bij de keuze voor een leermiddel. 

Factor 1: De moedertaal en meertaligheid

Bij het aanleren van een tweede of derde taal wordt een leerling vaak ‘ondergedompeld’ in de nieuwe taal, waarbij de moedertaal genegeerd wordt. Terwijl recent onderzoek (Hajer & Spee, 2017) juist aantoont dat gebruik van de moedertaal essentieel is in het nieuwkomersonderwijs. Bij de keuze voor een leermiddel is het dus belangrijk dat er expliciet aandacht voor de moedertaal en meertaligheid is. 

Wanneer er geen ruimte is voor de moedertaal, kan een leerling zich aangetast voelen in de eigen identiteit en zich minder goed gaan ontwikkelen. Het gebruik van de moedertaal kan bij leerlingen juist het gevoel van zelfstandigheid ondersteunen. 

Factor 2: Van DAT naar CAT

Wanneer een leerling start als nieuwkomer met NT2 ligt het accent, afhankelijk van het niveau, vooral op het vergroten van de woordenschat met behulp van dagelijkse algemene taalvaardigheid - ofwel DAT. Digitale prentenboeken zijn hierbij een waardevolle aanvulling op het voorlezen van de leraar en bevorderen de woordenschatontwikkeling en het verhaalbegrip (Wienen- van den Berg, 2016). Voor het bevorderen van DAT, moet het woordgebruik bovendien logisch zijn. Dus bijvoorbeeld liever ‘handschoen’ dan ‘want’. 

Wanneer de leerling redelijk op niveau is met DAT, verschuift de focus steeds meer richting cognitief academisch taalgebruik - ofwel CAT. Luisteren en spreken blijven belangrijk en worden aangevuld met, eventueel samen, lezen en schrijven. Denk bijvoorbeeld aan het vertalen van aangeleerde concepten vanuit de moedertaal naar het Nederlands.

Bij de keuze voor een leermiddel is het belangrijk dat er aandacht is voor deze verschuiving van DAT naar CAT en hoe leraren dit kunnen aanpakken.   

Factor 3: Scaffolding

Bij het onderwijs aan nieuwkomers wordt het didactische principe scaffolding aangeraden. Hierbij wordt de taalontwikkeling eerst in zogenaamde steigers gezet, waarna deze gaandeweg weer worden afgebroken (Hajer & Spee, 2017). De leraar biedt eerst ondersteuning om de leerling op een hoger niveau te krijgen, waarna die ondersteuning geleidelijke afgebouwd wordt naar mate het niveau van de leerling toeneemt. 

Bijvoorbeeld via interactieve scaffolding waarbij de leraar taalbegrippen introduceert en deze subtiel verbetert. Of via geplande scaffolding waarbij vaak visuele hulpmiddelen ondersteuning bieden bij het taalbegrip. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van pop-ups in het digitale leermateriaal, waarbij plaatjes verschijnen die de leerling helpen om bepaalde termen te begrijpen. Ook directe feedback via hints kan bijdragen aan scaffolding.  

Factor 4: Werken in circuitvorm

Een goede werkwijze voor het nieuwkomersonderwijs is de circuitvorm: hierbij wordt een klas in groepen ingedeeld waarbij leerlingen onder begeleiding van een leraar aan een opdracht werken. Na een vaste periode schuiven de leerlingen door naar een andere opdracht. Dit is een effectieve klassenoverstijgende werkwijze om te differentiëren en vaak wordt hier in de methodes al wel aandacht aan besteed. Belangrijk aandachtspunten bij de keuze voor een leermiddel is een helder instructiemodel en en de koppeling naar hoe er gedifferentieerd kan worden. 

Factor 5: Werken met thema’s

Leermateriaal wordt vooral goed opgenomen wanneer een leerling zich kan herkennen in het onderwerp. Daarom zijn authentieke contexten en thema’s belangrijk, aandacht voor diversiteit en meertaligheid kan hier ook helpen. Maar, niet ieder thema is goed te begrijpen voor iedere leerling. Hoewel de meeste methodes hier wel aandacht aan besteden, is de diversiteit in het nieuwkomersonderwijs zo groot dat niet ieder thema elk kind zal aanspreken. Denk bijvoorbeeld aan het begrip ‘dierentuin’: sommige leerlingen kennen wel dieren, maar hebben deze nooit in een ‘tuin’ gezien. 

Bij de keuze voor een leermiddel is het dus belangrijk dat er in de handleiding aangegeven wordt dat bepaalde contexten niet voor iedere leerling begrijpelijk zal zijn. Context is ook belangrijk bij de inzet van spelletjes. Zo is er in sommige methodes het spel galgje te vinden - een andere benaming en andere uitvoering zullen voor leerlingen prettiger zijn. 

Primo Schiedam ging op zoek naar betere differentiatie bij het digitaal taalonderwijs voor nieuwkomers. Een terugblik op het proces. 

Vraag verhelderen en indienen

In het voorjaar van 2017 is er een projectgroep samengesteld om aan de slag te gaan met de versnellingsvraag. Gezamenlijk is eerst de vraag goed afgebakend en is er een projectplan opgesteld. 

Inventarisatie NT2-leermateriaal

Om de vraag goed te kunnen beantwoorden was het eerst nodig om te inventariseren welke leermaterialen er precies beschikbaar zijn. In de zomer van 2017 zijn daarom de 15 meest gebruikte leermaterialen NT2 in kaart gebracht.

Onderzoek gestart

Om geschikt leermateriaal voor nieuwkomers te vinden is het belangrijk om eerst te bepalen waar dit materiaal precies aan moet voldoen. In het najaar van 2017 startte Het CLU-Leermiddelen Adviescentrum hier een onderzoek naar. Dit is gedaan door middel van gesprekken en observatie in scholen, gesprekken met experts en bijeenkomsten over het onderwerp. De criteria voor het leermateriaal zijn aangescherpt met de zogeheten 4 v’s: vinden, variëren, volgen en verantwoorden. 

Eerste onderzoeksresultaten

In het voorjaar van 2018 zijn de eerste inzichten uit het onderzoek naar voren gekomen en zijn deze besproken in de werkgroep. Ook zijn er gesprekken met marktpartijen hierover en is er een workshop Wikiwijs om de criteria in te zetten voor een keurmerk open leermateriaal. 

Onderwerp opgenomen in Programma van Eisen

Ook wordt het nieuwkomers vraagstuk opgenomen in het Programma van Eisen voor de leermiddelenmarkt. Het nieuwe PvE besteedt hier op verschillende manieren aandacht aan. 

Publicatie onderzoeksrapport

In de zomer van 2018 komt het onderzoeksrapport van CLU uit waarin de criteria voor NT2-lesmateriaal opgenomen zijn en ook een onderzoek naar hoe bestaande leermiddelen hieraan voldoen. 

KiesWijzer gepubliceerd

In het najaar van 2018 is de KiesWijzer NT2 uitgekomen op basis van de criteria in het CLU-rapport. De KiesWijzer is een hulpmiddel voor scholen om (digitaal) leermateriaal NT2 te selecteren dat beter aansluit bij het niveau van nieuwkomers. Daarnaast kan de KiesWijzer helpen in gesprekken met marktpartijen over verbetering van het bestaande lesaanbod.

Beeldplaat nieuwkomers en digitaal leermateriaal

Eind 2018 is de Beeldplaat nieuwkomers en digitaal leermateriaal uitgekomen waarin het proces van de versnellingsvraag, de uitdagingen en betrokken partijen helder afgebeeld staan.